تبیین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر سازمانیابی فضایی کلان‌شهرها در منطقه کلان‌شهری تهران

شهرها به عنوان ساختارهای بسیار پیچیده به وجود آمده به‌وسیله بشر می‌باشند. بر این اساس شهرها متشکل از زیر شبکه‌های بسیاری می‌باشند که برآیند اندرکنش نیروها و عوامل محرکی شامل سیاست‌های حکومتی زمین، رشد جمعیت، رفتار بازار و DNA های شهری می‌باشند که این نیروهای محرک باعث شکل‌گیری مناظر متنوعی در مناطق شهری می‌شوند، اما علی‌رغم این تفاوت‌ها پویایی و رشد ویژگی اکثر مناطق شهری هستند که آن‌ها را شبیه به هم می‌سازد. لذا هدف مطالعۀ حاضر تبیین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر سازمان‌یابی فضایی کلان‌شهرها در منطقه کلان‌شهری تهران است. روش تحقیق در این پژوهش علی-مقایسه اي (پس رویدادي) است. بر این اساس ابتدا به‌منظور درک پویایی رشد شهری و مؤلفه‌های مؤثر بر سازمان‌یابی مناطق کلان‌شهری با دیدی کلان نگر، سیستم شهری را در سطح ملی بررسی شد و با شناخت کلی از عوامل مؤثر بر رشد شهری در سطح ملی، به بررسی پویایی در سطح خرد یا منطقه‌ای پرداخته شد. بدین منظور با توجه ویژه به تئوری‌های مربوطه و با استفاده از توانمندی‌های مدل‌سازی هوش مصنوعی، سنجش‌ازدور، سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل¬سازی فضایی و هم‌چنین با استفاده از داده¬های فضایی و آماری به بررسی نحوه سازمان‌یابی فضایی مناطق شهری در منطقه کلان‌شهری تهران پرداخته شد. نتايج اين پژوهش نشان می‌دهد که روند شکل‌گیری و تكوين ساختار و سازمان فضايي منطقه کلان‌شهری تهران در دورة كنوني، از مفهوم و منطق مشخصي تبعيت می‌کند كه می‌توان آن را نتیجه تمرکزگرایی در سطح ملی و سپس تمرکززدایی در سطح کلان‌شهر تهران دانست؛ بنابراین با توجه به گذر کلان‌شهر تهران از الگوی متمرکز تک‌هسته‌ای که تا دهه 60 توسعه یافته است، به الگوی نیمه متمرکز در دوره‌های بعد، شکل¬گیری الگوی چندهسته‌ای به‌صورت منظومه‌ای را در این منطقه کلان‌شهری قابل مشاهده است. بر این اساس با توجه به الگوی سازمان‌یابی فضایی تهران و بر طبق نتایج حاصل از الگوریتم ژنتیک و رگرسیون لجستیک مشخص گردید که مهم‌ترین عوامل مؤثر در نحوه سازمان‌یابی مناطق شهری در این منطقه کلان‌شهری را می‌توان در نحوه گسترش شبکه‌های ارتباطی، مکان گزینی صنایع، مکان گزینی خدمات، طرح¬ها، برنامه¬ها و سیاست¬ها و هم¬چنین ویژگی¬های خاص منطقه شامل وضعیت توپوگرافی، لرزه‌خیزی و عواملی از این دست که از آن‌ها به عنوان DNA شهری نام برده شده است، خلاصه کرد؛ بنابراین می‌توان گفت الگوی رشد شهری در این منطقه به صورت یک منظومه شهری می‌باشد که رشد شهری محدود به شهر تهران نمی‌باشد و رشد سایر سکونتگاه‌ها از رشد شهری تهران پیشی گرفته است؛ بنابراین مراحل مختلف رشد شهری و شهرنشینی را در منطقه کلان‌شهری تهران، هرچند با تفاوت‌های نسبی نسبت به الگوی رشد مناطق کلان‌شهری در کشورهای توسعه‌یافته، می‌توان شاهد بود. کلمات کلیدی: سازمان‌یابی فضایی، نیروهای محرک رشد شهری، DNA های شهری، منطقه کلان‌شهری تهران، شبیه‌سازی رشد شهری.